Ааллаах Үүн туһунан бастакы сураҕы 1732 сыллаахха нуучча айанньыта Витус Беринг истэн Охотскайга тиийэ сылдьыбыта биллэр.
Көмүс баарын бастакынан В.П.Бертин салайааччылаах геологическай партия арыйбыт. Бырабыыталыстыба уурааҕынан көмүһү хостуур үлэ 1932 сыллаахтан саҕаламмыт.
Ааспыт үйэ отутус сылларыттан бастакы массыыналар кэлэннэр көмүс хостооһуна быдан чэпчээбитэ, ол курдук драгалар,техникалар кэлэннэр көмүс хостооһунун үлэтэ балайда да тэтимирбитэ.
Биһиги билэрбит курдук отутус сыллартан саҕалаан Саха сирин уһук хоту оройуоннарыгар промышленность сайдан , ыраах бириискэлэргэ таһаҕаһы таһыы саҕаламмыта, биһиги билэрбитинэн бу ыарахан соругу киин оройуоннарга Мэҥэ-Хаҥаласка, Чурапчыга, Аммаҕа, Тааттаҕа, Намҥа, Уус-Алдаҥҥа, Кэбээйигэ, Өлүөхүмэҕэ баар колхозтарга сүктэриллибитэ .
Биһиги курдук ыарахан климаттаах, уонна усулуобуйалаах республикабытыгар промышленноһы сайыннарыы сүрдээх күчүмэҕэй этэ. Дьэ ити курдук Алдаҥҥа, Ааллаах-Үүҥҥэ, уонна Дьааҥы хорҕолдьунун хостооһунугар, уонна сир баайын туһаҕа таһаарыыга, биһиги оройуон дьоно улахан кылааты киллэрбиттэрэ.
Ол курдук киин оройуоннарга «Золототранс» диэн отделлар тэриллэннэр, оройуон иһигэр баар колхозтары кытта биир ситимҥэ үлэлээбиттэрэ.
Ол курдук биһиги оройуоммутугар бу тэрилтэ отделын начальнигынан Петр Елиферьевич Рыбкин иилээн-саҕалаан ыыппыта.
Петр Елиферьевич бэйэтэ омугунунан нуучча да буоллар, сахалыы бэрт үчүгэйдик саҥарара, дьоҥҥо-сэргэҕэ олус үчүгэй сыһыаннааҕа, бэртээхэй үлэһит эбит.
Оччолорго нэһилиэктэртэн айаҥҥа идэһэ буолуохтаах сүөһүлэрин, “Кыһыл маяк” колхозка киирэн астатар балаһыанньа олохтоммут, кини аччык аҥардаах быыкаайык нуормаҕа сылдьар үлэһиттэргэ , хара иһи, хааны эбиискэ ас оҥостон биэрэллэригэр сорудахтаан, элбэх киһи тыынын өллөйдөөбүт.
Онон урукку Хоро кырдьаҕастара Петр Елиферьевичка сүрдээҕин махтаналларын билиҥҥи ыччат кытта билэр, маны таһынан бурдуктара суох дьоҥҥо сиэмэ бэрсэрэ диэн ахтыбыттара кинигэҕэ суруллан турар.
Ол гынан баран, оччолорго органнарга үҥсүү киирдэҕинэ хаайыыга бырыаххын сөп этэ, омугунан нуучча буолан, уонна балайда аптарытыаттаах буолан тыыппатахтара буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп.
Рыбкин бэйэтэ Сунтаартан төрүттээх омугунан олохтоох нуучча этэ,
кини Хоро сиригэр олохсуйан олорбута, кини сүрүн сыала- соруга диэн Ааллах-Үүҥҥэ уонна Моой үрэххэ барыахтаах таһаҕастары дьаһайан ыытыы этэ.
Уус-Алдан оройуонун Сэбиэтин исполкома бары колхозтарга таһаҕас таһыытыгар сорудах биэрэрэ, уонна айанньыттар таһаҕаска баралларын ирдиирэ.
Уус-Алдан үрдүнэн уопсайа 300 көлүнэр аттары айаҥҥа сылдьалларыгар холкуостаахтар сыл аайы бэлэмнииллэрэ.
Бу уһун сындалҕаннаах айаны тулуйуо диэбит, дьон бэртэрин холкуос салайааччылара сүүмэрдээн ыыталлара ирдэнэрэ.
Бу дьаһал үөһээ салалтаттан улаханнык хонтуруолланар этэ.
Бу унньуктаах уһун айаҥҥа астарын таҥастарын бэйэлэрэ хааччыналлара эмиэ кырата суох суолталаах этэ.
Аны таҥнар таҥастарын ойохторо бэлэмнээн, хас да паара үтүлүк, кээнчэ, этэрбэс, уонна ууну өтүппэт үчүгэй сииктээх күрүмэни тиктэрэн айаҥҥа бэлэмнэнэллэрэ. Аны оччолорго таҥастарын-саптарын тигэллэригэр, сөптөөх тэрил суох буолан кэргэттэрин тиистэрэ бүтэллэр эбит.
Айанньыттар эрдэ айаҥҥа барыахтаах аттарын эрдэ бэлэмнээн, уонна сайын үлэлэппэккэ уотан баран, күһүн икки нэдиэлэ курдук иһин баайан, бэлэмнээн, кэлэр айаҥҥа аттар бэлэм буолалларын ситиһэллэрэ.
Ыраах айаҥҥа сылдьар айанньыттар сэптэрин, сэбиргэллэрин, быаларын туһахтарын кичэннэхтэринэ эрэ табыллар этэ, инчэҕэй тириини кыһыахтаан, тэлэн өтүү оҥостоллоро үһү.
Имитиитэ уонна сымнатыыта баар эбит саамай эрэйдээҕэ диэн ахталлар айанньыттар кэргэннэрэ.
Ат сэдиэлкэтин, хомуутун саппаастаах гына онороллор эбит, суолга алдьанар уонна моһуогурар түбэлтэҕэ.
Ордук сыарҕа бөҕө буоллаҕына сатанар этэ,ылах анна тимир буоллаҕына сатанар эбит, ол курдук хайаттан түстэҕинэ даҕаны алдьаммат эрэ буоллаҕына табыллыахтаах диэн кэпсииллэрэ урукку айанньыттар.
Саамай эрэйдээҕэ, тарыҥнаах үрэхтэри туоруур элбэх тулууру, уонна дьаныары эрэйэрэ, уонна сатабыллаах буолуоххун наада, илдьэ иһэр сээкэйгин сытыттаххына эппиэтинэскэ тардыллыаххын сөп, ол курдук хас биирдии табаарга илии баттаан ылар эбиккин.
Хас биирдии акка сэбин-сэбиргэлин, быатын туһаҕын, иьэх ыраастыыр тэрили, уонна ат кыһыаҕын барытын эрдэ бэлэмнииллэр эбит.
Бу айан суол икки хайысханан барар этэ, ити курдук бастакы суол Моой үрэҕинэн барар этэ.
История чахчылара туоһулуулларынан сэрии иннинэ 1940 сыллаахха Дьааҥы сис хайатыгар хорҕолдьун уонна сибиниэс үөскээбит сирдэрэ көстүбүтэ, дьэ мантан ыла промышленнай бөһүөлэк тутуута саҕаламмыта.
Сир баайын хостооһунун ГУЛАГ «Дальстрой” иилээн-саҕалаан ыыппыта, ол курдук араас сылларга бириигибэрдэммит олохтоох уонна кэлии хаайыылаахтар үлэлииллэр этэ.
Бу тутуулар Баатаҕай бөһүөлэгиттэн соҕуруу диэки сүүрбэччэ биэрэстэ тэйиччи сытар “Эһэ Хайа” диэн сиргэ тутуллубуттара.
Батамаай бөһүөлэгиттэн уонча биэрэстэ үөһээ сытар Алдан уҥа биэрэгэр “Кылаҕыр” базата тутуллубута, симиэбийэлэр, ыскылааттар, араас тутуулар, киһитэ-сүөһүтэ элбэҕэ, бэйэтэ куорат курдук этэ.
Бу базаҕасайыны быһа борокуотунан аҕалыллыбыт таһаҕаһы, табанан, уонна ат көлөтүнэн,Дьааҥы рудниктарыгар Моой үрэххэ, Эһэ Хайаҕа, Баатаҕайга, Эндыбалга тиэрдэллэр этэ.
Бу сүрүн суол Батамаайы-Сиэгэн Күөл трассата хаайыылаахтарынан тутуллубута.
Ити иннинэ Н.И. Зайцев баһылыктаах геологическай экспедиция Алдан өрүскэ түһэр Ааллаах Үүн үрэх тардыытынан көмүс хостуур бириискэлэр тэриллэн үлэлээбиттэрэ.
Сайын устата борохуоттар манна промышленнай табаардары таһаллара. Онтон кыһыннары табаардары наадалаах сирдэригэр тиэрдэллэрэ, ол биһиги дьоммут санныларыгар сүктэриллибитэ.
Ол саҕана Хоро нэһилиэгиттэн “Маяк» “Нэлим” , “Кыһыл агроном”, “Хатыҥ сыһыы” колхозтан уопсайа 50 чугаһыыр киһи араас айаҥҥа сылдьыбыта.
Биир бастакынан таһаҕасчытынан Хоро сириттэн Орлов Афанасий Тарасович сылдьыспыта .
Бу айанньыт аҥардас “Моой үрэххэ” 1938 сылтан 1950 сылга диэри уон икки төгүл тахса сылдьыбыта.
Сырыыны, айаны тулуйар, бэрээдэктээх, чиэһинэй, көлөнү үчүгэйдик тутар, былааннаах сорудаҕын өрүү толорор буолан, колхоз бырабалыанньата кинини анаан сыл аайы айаҥҥа ыытара.
Бу айанньыты кытта Хоро нэһилиэгиттэн саҥа айаҥҥа барар эдэр оҕо дьону ыыталлара. Онон элбэх эдэр айанньыт, суол мындырыгар киниттэн үөрэнэн иитиллэн тахсаннар, дойду кылаата хаҥыырыгар үлэлэспиттэрэ.
Сыралаах үлэтэ бырабыыталыстыбанан сыаналанан “Аҕа дойдуга килбиэннээх үлэтин” иһин мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Саамай эдэр сааһыттан Иван Романович Бурцев- “Быыппах”, Хоро нэһилиэгиттэн сылдьар, бэрт хоһуун киһи,уон иккилээхсааһыттан, улахан дьоҥҥо айаҥҥа илии-атах буолан сылдьыспыта, кэнники улахан айанньыт буолбута. Уйбаан оскуолаҕа үөрэммэтэх, уонна аармыйаҕа сулууспалаабатах да буоллар, хара үлэҕэ турууһут үлэһит буолбута.
Ол курдук оҕуһу, аты сатаан көлүйэрэ, аһатара уонна уулатара, дьэ бу сатабыллара кини улахан айанньыт буолар олугун уурбуттара, ол курдук кини тоҕус төгүл Моой үрэҕинэн, уонна Ааллаах Үүҥҥэ сылдьыбыта.
Уйбаан бэйэтэ маннык айаҥҥа сылдьарын сүрдээҕин сөбүлүүр эбит. Киниэхэ айаҥҥа сылдьар доҕотторо” Маяк харата” диэн хос аат биэрбиттэр.
Дьэ бу аата, бэйэтэ эмиэ туспа историялаах эбит, ол курдук кини маннык кэпсиир эбит; “Ол дойдуга айанныыр суолбут олус тибиилээх-хаһыылаах буолара.
Аны кыһыннары ириэнэх тарыҥ буруолуу сытара, ону барытын аттыын баҕастыын кэстэрэн туорууллар эбит, хайалар хапчааннара олус кыараҕас, итинник кыараҕас сирдэргэ айанньыттары утары көрүстэххинэ, ким күүстээх, үчүгэй гына сэпкин-сэбиллэргин оҥостубут буоллаххына, суолтан туораабакка айанныыгын, биһиги “Маяк” колхозпут таһаҕасчыттара үксүлэригэр хотторуулаах хаалар этибит.
Онтон кыһыйан мин аттарбын үчүгэйдик оҥорон, кичэйэн кытаанахтык көлүйэн, утары иһэр нууччаларга баһыйтарбат этим, уонна суолтан туораабат буолбуппут, аттарбын утарыта харсыһыннаран, хас да аттарын сэптэрин турута сынньан суолтан туораппытым, бэйэм да охсуһууга кыайтарбатаҕым.. Онтон ыла суолу мин баһылыыр буолбутум, бэйэбэр «Маяк Харата” диэн аат иҥмитэ».
Бу кэпсэнэр дьоннор Өлүөхүмэ бааһынайдара буолуохтарын сөп, ол саҕана нууччалар ыраах айаҥҥа сылдьыбыттара биллибэт.
Кини баара суоҕа 51 сааһыгар олохтон туораабыта, айаҥҥа сылдьыбыт тоҥуута-хатыыта таайбыт буолуон сөп.
Ити курдук Хоро сириттэн ыраах айаҥҥа бэрт элбэх киьи сылдьыбыта, ол курдук Макеев Еремей Еремеевич Хоро нэһилиэгиттэн сылдьыбытын бэлиэтиэхпитин баҕарабыт, кини үлэҕэ-хамнаска олус кыайыылааҕын биир дойдулаахтара сөҕөн кэпсээбиттэрэ баар, ол курдук кини мас кэрдиитигэр күҥҥэ ортотунан «дружба” эрбиинэн 180-200 устуука тиити охторон, төбөтүн мутугун ыраастаан, сыалдьалаан,бэлэмнээн оччотооҕу кэмҥэ балысхан ситиһии этэ.
Биир кэмҥэ 400 устуука тиити охторбута билиҥҥээҥҥэ дылы кэпсээҥҥэ киирэн турар.
Оччолорго мас кэрдиитигэр кини көмөлөөһүччүтүнэн үксүгэр Бурцев Семен Семенович сылдьыспыта, уопсайа 17 сыл мас кэрдиитигэр сылдьыбыттар, үксүгэр оттук, уонна тутуу мас кэрдиитигэр.
Биирдэ Находкин Петр Гаврильевич диэн киһини кытта мас охторбуттар, үлэтигэр олус үлүһүйэн киһитин атаҕын эрбии сыспыт, көмөлөһөөччүтэ атаҕынан тиит төрдүн ыраастаан биэрэр эбит, онтон киһитэ ыксаан атын үлэҕэ көспүт.
Дьэ ити курдук Сэбиэскэй былаас саҕана дьоннор үлүһүйэн туран үлэлииллэр эбит, бэйэ интэриэһэ ол саҕана көрүллүбэт этэ.
Бу кэпсиир Дьэрэмэйбит соҕотоҕүн аҕыс уонча субай сүөһүнү кыстатан турбут, билиҥҥи Чаран бөһүөлэгэр, отун бэйэтэ ыраах алаастартан түөрт атынан таспыт эбит, дьэ ити курдук үлэни-хамнаһы кыайар, өйдөрө тобуллаҕас дьону илдьэ сылдьыбыттар эбит ыраах суолга.
Бу Ааллаах-Үүн айанын суола Бороҕонтон саҕаланан, Чурапчы, Таатта, Амма, сирдэринэн, Амма өрүһү туораан Эмис сиринэн Охотскай перевозка тиийэллэрэ.
Биһиги дойдубутуттан, ити ааттаабыт сирбит 900 км сиргэ чугаһыыр сир, дьэ кырдьык аны санаатахха балысхан айан диэтэҕиҥ.
Аны хас биирдии айанньыкка, түөртүү ат тиксэр этэ, бу аттары көрүү-истии уулатыы , кырыатааһын, аһатыы барыта айанньыт суон моонньугар сүктэриллэр эбээһинэс этэ.
Охотскай перевозтан Ааллаах Үүҥҥэ диэри уопсайа 253 км холобурдаах, таһаҕаһы бириискэлэркэ тиэрдэллэр эбит.
Дьэ ити курдук кыһыны быһа ити маршрутунан таһаҕас тиэйиитигэр сылдьаллар этэ.
Уопсайа уон симиэбийэ баар этэ, “Кураанах”,“Атырдьах”,“Хара Тиит”, “Төрүт Суордаах”, “Сиикэй Уу”, “Кырынаастыыр”, “Муус күөл”,” Стрелка”, “Кириэстээх”,” Ааллаах Үүн”.
Охотскай Перевозтан “Төрүт Суордаах” диэн симиэбийэттэн саҕалаан аатырбыт «Сэттэ Мэҥэһик» дабаан саҕаланар, манна икки хайа ыпсыһар сиринэн айанныыллара, сыарҕалаах аттар нэһиилэ аасыһар сирдэрэ этэ, мантан ыла 12км устата наар дабайыы буолара, икки сүүс миэтирэ холобурдаах дабаан олус туруору буолан, кирилиэс курдук үктэллэрдээх эбит.
Бу дабааны дабайыыга ат кирилиэһи сыыһа үктээтэҕинэ, таһаҕастыын аллараа барар куттала үөскүүрэ, аттар ону өйдүүр курдуктар эбит, онон сыыһа үктээбэт эбиттэр.
Таһаҕастарын кыайбатахтарына айанньыттар санныларыгар сүгэн таһаараллар эбит.
Аны таҥнары түһүүгэ сыарҕалар ыҥаахтарыгар бирээдьинэ быанан туормас оҥостоллор эбит.“Силлиэмэн “ хапчааныгар киирдэхтэринэ айанньыттар кэпсэппэккэ, аттарын һаттаабакка, бэл сөтүллүбэккэ даҕаны чуумпутук айанныыллара, ордук “Ханда” уонна “Ноху” диэн үрэхтэр наһаа тарыҥнаах буоланнар аттарынан кэстэрэн туоруурга күһэллэллэрэ.
Аны симиэбийэлэргэ оччолорго даҕаны хаартылааһын уонна арыгылааһын баара, таһаҕас да сүтүүтэ наһаа сэдэх буолбатах этэ.
Бу дьыалаларынан анаан сыһыарыллыбыт милиция улэһиттэрэ дьарыктаналлара, ол курдук 15 см ордук саха быһахтара көҥүлэммэт этэ, бу айанньыттар куттала суох айанныылларын хааччыйар дьаһал этэ.
Сэрии иннинэ усулуобуйа олус ыарахан этэ, ону учуоттан сэрии кэмигэр, 1943 сыллаахха «Джугджурзолото» диэн тэрилтэ салайааччытынан үлэлии сылдьыбыт Собко, партийнай мунньахха, “Золотопродснаб» салалтатыгар, таһаҕасчыттарга усулуобуйаны тэрийэллэригэр сорудахтаабыт.
Бу сорудаҕы толорботох салайааччылар байыаннай сокуон быһыытынан эппиэккэ тардыллыахтаахтарын туһунан сэрэппит.
Дьэ бу кэнниттэн таһаҕасчыттар усулуобуйалара тосту уларыйбыта, таһаҕаһы таһыы бэрээдэктэммитэ, гостиница, суунар сир, аһатыы тэриллибитэ, учүгэйдик үлэлээбит дьоҥҥо харчынан уонна итии таҥаһынан, ат толору тэрилинэн бириэмийэлиир үгэс олохсуйбута.
Бу маннык дьаһал олохсуйбутун кэннэ таһаҕаска барыан баҕалаах элбээбитэ.
Дьэ ити курдук таһаҕаска Уус-Алдан улууһуттан отутус сыллартан саҕалаан, сүүһүнэн киһи дойду валютатын хаҥатыыга бэйэлэрин кылааттарын киллэрсибиттэрэ. Ол курдук аҥардас Хоро сириттэн 48 колхозтаах дьоннор активнай кыттыыны ылбыттара биллэр.
Кинилэр тыылга олорон оҥорбут героическай үлэлэрэ, кэлэр кэнчээри ыччатарга холобур буолара саарбахтаммат, бу үлүгэрдээх тыйыс дойдуну
сүрэхтэрин сылааһынан ириэрэн, оҕо-уруу төрөтөн , айылҕалыын алтыһан,хайдахтаах да ыарахан балаһыанньаҕа ыһыктынан кэбиспэккэ, норуот быһыытынан тыыннаах хааллахтара.
Бу биһиги кини кэнниттэн хаалбыт көлүөнэлэр, эһэлэрбит уонна эбэлэрбит, олорон, үлэлээн ааспыт олохторун, кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдэр кэпсиир эбээһинэстээхпит.
Бороҕон мусуойун сотруднига Александр Сивцев.
“Дойдум Уус-Алдан Хорото” кинигэтиттэн, уонна Бороҕоннооҕу мусуой фондатын матырыйаала туһанылынна.
Александр СивцевУус Алданнааҕы историяны, кыраайы үөрэтэр түмэл сотруднига