Республикаҕа биллэриллибит Ийэ сылыгар аналлаах «Кэм кэрдии кэрэ симэхтэрэ» быыстапкаҕа Сэһэн Ардьакыап аатынан улуустааҕы, Иван Павлович Готовцев аатынан Тандатааҕы, Кулантай аатынан литература, Дүпсүннээҕи кыраайы үөрэтэр түмэллэр фондаларыттан XIX үйэтээҕи саха дьахтарын симэхтэрэ, таҥаһа-саба дьон-сэргэ киэҥ көрүүтүгэр туруорулуннулар.
Хайа да кэмҥэ симэхтэр итэҕэли кытта ситимнээхтэр. Куһаҕан тыынтан, туора харахтан харыстыыр суолталаахтар. Саха симэхтэрэ дьахтар саамай тыын сирдэрин: чанчыктарын, хорук тымырдарын, түөһүн, бүөрүн, түһэҕин харыстыыр аналлаахтар.
Былыргы симэхтэр алтантан, дьэс алтантан, үөс алтантан, хорҕолдьунтан оҥоһуллар эбиттэр. Үрүҥ көмүһү XVIII үйэ бүтүүтүттэн элбэхтик туттан барбыттар. XIX үйэҕэ өбүгэлэрбит уулаах көмүһү тутталлара. Уулаах көмүстэн оҥоһуллубут киэргэллэр билиҥҥилэр курдук чаҕылыйа, килэбэчийэ оонньооботтор. Ол эрэн олус сылаастык, истиҥник көстөллөр.
Ол курдук, быыстапкаҕа турда Иван Павлович Готовцев аатынан Тандатааҕы историко-архитектурнай музей фондатыттан кэлбит өбүгэлэрбит хаалларбыт кэрэ киэргэллэрэ.
- Дьахтар ыҥыыра.
Бу музей фондатыгар уопсайа түөрт ыҥыыр баар. Олортон биирдэстэрэ 1844 сыллаахха оҥоһуллубут толору симэхтээх ат ыҥыыра буолар. XIX үйэ. «Дюпсюнского улуса Чериктейского наслега родовича Петра Дмитриева Попова работано 1844 года майя 1 дня».
Танда музейыгар 1960 сыллаахха Анна Илларионовна Афанасьева бу ыҥыыры бэлэхтээбит. Кини Чэриктэй нэһилиэгин Дүпсүн улууһун сэниэ ыалыттан Поповтартан уонна Байаҕантай улууһуттан Оросиннартан төрүттээх. Аҕата Илларион Егорович Оросин, ийэтэ Анна Васильевна Попова, эһэтэ Чэриктэй кинээһэ Попов Василий Петрович (1847-1901), хос эһэтэ Попов Петр Дмитриевич (1817-1880).
Олус сиэдэрэй оҥоһуулаах ыҥыыр. Сирэйигэр от-мас, үүнээйи, былыргы номохтор кыыллара ойууламмыттар. Төгүрүк тимэх курдук сулус ойуулаах тимир киэргэллээх. Болҕомтону тардар, кэрэхсэтэр хонсуоччулаах. Ыҥыыры улахан уус чочуйбут, оҥорбут.
Толору симэхтээх сэдэх экспонат – үүн, тэһиин, иҥэһэ, дэпсэ, кычымнара, чаппараах комплега, кырыаччылаах кымньыы — барыта баар.
- Дьахтар кура.
XIX үйэ ортото. Дьахтар кэтит тирии кура, толору үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут, 19 биир тэҥ түөрт кырыылаах туорумнаах, 5 алтан төгүрүктээх, үрүҥ көмүстэн күн ааҕар халандаардаах. Маастара биллибэт.
- Кылдьыылаах кэлин кэбиһэр. XIX үйэ бүтүүтэ. Үрүҥ көмүс, таас оҕуруо, тирии. Маастара биллибэт.
Кылдьыы – моонньуга кэтэр киэргэл. Кылдьыыга илин кэбиһэр уонна кэлин кэбиһэр диэн киэргэллэри иилэллэрэ. Бу быыстапкаҕа турар кэлин кэбиһэр икки өттүнэн туорумтан кэккэлээн түһэр субурҕалардаах, оҕуруонан киэргэтиллибит. Бу субурҕаларын уһуна 40-120, кэтитэ 4-7 см. буолуон сөп. Кэлин кэбиһэр дьахтар көхсүн хараҕын, сиһин-ороҕун туора харахтартан араҥаччылыыр суолталаах уонна илин кэбиһэр ыйааһынын тэҥнээн биэрэр аналлаах. Илин-кэлин кэбиһэр бууктаах, кытыылаах, оноолоох соннор таһынан кэтиллэр.
Ону сэргэ быыстапкаҕа турда:
Ытарҕа хайа да кэмҥэ дьахтар биир сүрүн киэргэлэ буолар. Ытарҕа хас да көрүҥнээх, ол курдук, саха дьахтарын симэҕэр үс көрүҥ ытарҕа баара биллэр:
— Туораах ытарҕа – алтан эбэтэр үрүҥ көмүс боробулуохаҕа араас өҥнөөх хоруоҥкалары тиһэллэр.
— Түгэхтээх ытарҕа (салбырҕастаах).
— Көлөөскө ытарҕа – салбырҕаһа суох, аҥардас иэмэхтэн турар.
- Ытарҕа түгэҕэ. XIX үйэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
4.1. Харыйа ытарҕа. XIX үйэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт. Кутуу.
- Туоһахта. XIX үйэ бүтүүтэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
«Туоһахталаах бэргэһэ», трапециялыы быһыылаах сукуна бэргэһэ ортотугар «күн» курдук тигэллэрэ. XIX үйэ бүтүүтэ «Туоһахталаах бэргэһэ» «Дьабака бэргэһэ» диэн уларыйбыт. Уустар үрүҥ көмүһү кутар буолуохтарыттан дьабака бэргэһэ таһынан бастыҥа кэтэр буолбуттар. Бастыҥа икки өттүнэн туорумнаах, оҕуруолаах, түөһүн ортотугар туоһахталаах, ол эбэтэр күннээх буолар.
Сэһэн Ардьакыап аатынан Уус-Алданнааҕы историяны, кыраайы үөрэтэр музей.
- Сүрэх. XIX үйэ бүтүүтэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
Маннык көрүҥ симэх Саха сиригэр XVIII үйэ бүтүүтэ — XIX үйэ ортотугар христианскай итэҕэл тарҕаныытын кытары сибээстээх. Ол кэмҥэ сүрэхтэммит дьон 5 сыл түһээнтэн босхолонор эбиттэр. Маннык «сүрэх» дьон олоҕун таһымын көрдөрөр. Сүрэхтэммит саха дьоно Таҥара дьиэтигэр мэлдьи да буолбатар, сулууспаҕа сылдьаллара, таҥараҕа тиксэллэрэ. Кириэстэри аҥардас бэйэтин эрэ уонна илин-кэлин кэбиһэри кытары тэҥҥэ кэтэллэр эбит.
Ону сэргэ быыстапкаҕа турдулар:
- Ытарҕа. XIX үйэ. «Салбырҕастаах ытарҕа». Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
- Ытарҕа. «Иэмэх» XIX үйэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
- Тимэхтэр. XIX үйэ иккис аҥаара. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
- Кольцо-печатка. Сирэйдээх биһилэх. XIX үйэ. Үрүҥ көмүс. Маастара биллибэт.
Дүпсүннээҕи кыраайы үөрэтэр музей.
- Бөҕөх. XIX үйэ. Маастара биллибэт. Бөҕөх – бэгэччэккэ кэтиллэр үрүҥкөмүс киэргэл. Кэтитэ 5-7 см. кэриҥэ буолар. Бөҕөҕү быһан (гравировкалаан) киэргэтэллэрэ. Былыр бөҕөҕү туостан эмиэ оҥостоллор эбит.
- Кырыбыайка. XX үйэ ортото. Маастара биллибэт.
- Сүүтүк. XIX үйэ бүтүүтэ. Маастара биллибэт.
- Хаппар. XIX үйэ бүтүүтэ. Маастара биллибэт.
Кулантай аатынан литературнай музей-комплекс.
- Дьахтар истээх соно. XX үйэ. Маастара биллибэт.
Кыһыҥҥы мааны истээх дьахтар соно ыраах Кэбээйи улууһун Сиэгэн-Күөл бөһүөлэгиттэн кэлбитэ. Бу сону бэлэхтээбит дьон Уус-Алдан Дүпсүнүттэн төрүттээх Гаврил Федотович Алексеев дьиэ кэргэнэ.
- Харчы угар курумаанньык. XX үйэ. Маастара биллибэт.
Биллэр государственнай, политическай уонна общественнай деятель, бөдөҥ драматург, суруйааччы В.А. Протодьяконов – Кулантай кэргэнэ Анна Ивановна эдьиийэ Евдокия Ивановна Стручкова харчы угар курумаанньыга.
Саха киэргэлин-симэҕин өбүгэлэрбит үгүс үйэлэртэн илдьэ кэлбит көмүс киэргэллэрин кэлэн көрүҥ, сэргээҥ диэн ыҥырабыт.