В.В. Никифоров-Күлүмнүүр тыа сирин олоҕун укулаатыгар толкуйдара.

Биһиги билэрбит курдук В.В. Никифоровы аҥардас суруйааччы, суруналыыс уонна учуонай быһыытынан сыаналыыр арыый тутах буолуон сөп. Ол курдук, оччотооҕу кэмҥэ кинини тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар бэрт элбэх идеялары научнай төрүккэ олоҕуран киллэрбит киһи быһыытынан сыаналыыллар. 1896 сыллаахха Нижнэй Новгородка тэриллибит Бүтүн Россиятааҕы художественнай-промышленнай быыстапкаҕа Саха сириттэн кыттыбытын бэлиэтиэххэ сөп. Кини 1899 сыл сайыныгар Дьокуускайга «Тыа хаһаайыстыбатын обществотын” тэрийии актыыбынай кыттыылааҕа буолар. Эдэр эрчимнээх уол оччолорго бэйэтин Сахатын сирин тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытыгар бэйэтин кылаатын киллэрбитинэн барбыта, ол курдук үлэ оҥорумтуотун үрдэтэр сыалтан, саҥа аныгылыы ньыманы киллэрэргэ күүһүн-кыаҕын харыстаабакка үлэлээбитэ. Ити курдук кини тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сир оҥоһуутугар, сүөһүнү иитиигэ, үлэлиир дьоҥҥо кредит биэрээһин курдук нымалары олоххо киллэрэн барбыта. Общество салалтата кини көмөтүнэн Иркутскайтан элбэх литовка, хотууру, молотилканы, бурдук быһар массыынаны аҕалан Дьокуускай уокуругар, уонна Бүлүү сүнньүгэр олорор дьоҥҥо түҥэппитэ. Аан бастакынан Саха сирин усулуобуйатыгар саха сүөһүтүгэр сотууну утары быһыы оҥоһуллубута, аһыҥаны утары охсуһууну ыыппыта. Ол курдук аан бастаан тыа хаһаайыстыбатын өрөмүөннүүр кииннэри тутарга этии киллэрбитэ. Бастакы уочаратынан бурдугу, оҕуруот аһын дэлэтэргэ сыал сорук туруорунан үлэтин саҕалаабыта. Аан бастаан саха ынаҕын боруодатын тупсарар идеяны саҕалаабыт киһинэн ааҕыахха сөп. Саха сүөһүтүн үүтэ аҕыйаҕынан, эт хайысхатынан барыан сөптөөҕүн дакаастаан суруйан турар. Бу үтүөкэннээх идеяны Сэбиэскэй былаас хото туһаммытын оччолорго колхозка уонна совхозка үлэлээбит дьон бигэргэтиэхтэрин сөп. 1905 сыллаахтан олохтоох земствоны туруорсан киирэн барбыта, кини этэринэн миэстэҕэ бэйэ дьаҺаныы эрэ саха олоҕун тупсарыахтааҕын бэлиэтээн уонна тоһоҕолоон этэр этэ. Бу земство идеятын бэрт кылгас кэмҥэ, ол эбэтэр 1918 сыллаахха, адмирал Колчак Сибииргэ былааһы олохтообутун кэмигэр, бэрт кылгас кэмҥэ хамсааһын тахса сылдьыбытын биһиги билэбит. Ити сыл Саха сиригэр, Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ дойдутуттан сыылкаҕа барарга күһэллибитэ. Ол курдук дойдутуттан төһө даҕаны ыраах сырыттар сибээһин быспатаҕа. Кини 1923 сыллаахха Москваҕа буолбут Бүтүн Союзтааҕы т/х-най уонна Кустарнай-промышленнай быыстапка тэриллиитигэр активнай кыттыыны ылбыта. Кини манна Саха сиригэр аналлаах секцияны тэрийэн үлэлэппитэ. Ити курдук кини оччолорго Сэбиэскэй былаас ыытар политикатын сөбүлээбитин уонна утарсыбатаҕын туоһута буолар. Кини олоҕун бүтэһик сылларыгар науканан утумнаахтык дьарыктаммыта биллэр. Биир улахан үлэтинэн, 1923 сыллаахха Сэмэн Новгородов «Ааҕар кинигэтигэр» бэчээттэммит “Саха сирин географията” диэн үлэни ааттыахха сөп. Кини бу үлэтин киһи таттарар ааҕар гына маннык тылларынан саҕалыыр «Чэйиҥ эрэ, доҕоттор, кэлиҥ кэчигэрэһэн, кэккэлэһэн олорон кэпсэтиэҕиҥ, сэһэргэһиэҕиҥ хайдах туох сиргэ биһиги олорор эбиппит…»- диэн автор үлэтин аан тылын саҕалыыр. Ол курдук кини бэйэтин үлэтигэр оччолорго биһиги дойдубут биэс уокурукка арахсан олорорун ыйар: Дьокуускай, Олоохуна (Өлүөхүмэ), Бүлүү, Дьааҥы, Кулума (Халыма). Кини бу үлэтигэр холобура Дьокуускай Бүлүү Өлүөхүмэ уокуругар бурдук, от, оҕуруот аһын үүннэриэххэ сөбүн ыйар, хоту диэки булдунан, балыгынан эргиниэххэ сөбүн бэрт мындырдык быһааран суруйар. Саха сиригэр баар өрүстэри барарга-кэлэргэ туһаныахха сөбүн бэрт өйдөнэр гына быһааран кэпсиир. Оччолорго Сунтаарга көстүбүт тууһу промышленнай атыыга таһаарыахха сөбүн ырытан суруйар. Билигин даҕаны бу туус киэҥник атыыга тахсыбакка турара бэрт элбэҕи этэр. Сиртэн хостонор баайы дуолу хайдах эргинэн туһаныахтаахпытын туһунан ыраҥалыыр. Ол гынан баран үөрэх сайдыбакка, сир баайа туһаҕа тахсыбакка сытарын бэлиэтиир. Бу суруйуутугар кини нуучча норуота, үс сүүс сыл тухары үөрэҕи аанньа тарҕатымына сир баайа туһаҕа тахсыбакка сытарын бэлиэтээн суруйар. Бу сир баайын туһаҕа таһаарарга элбэх үп, сатабыл, билии-көрүү наадатын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Кини бу этиитэ олохтооҕун билигин даҕаны сүтэрэ илик, төһө даҕаны сүүс сыл аастар сахалар билигин даҕаны промышленноска улаханнык сыста иликпит үгүспүтүн толкуйдатыан сөп. Экономическай сайдыы саамай улахан мэһэйинэн олорор климаппыт ыараханын ыйар, ол гынан баран сатаан дьаһаннахха сэниэтик олоруохха сөбүн суруйан турар. Ити курдук үөрэҕи, билиини, сатабылы, ырыынак сокуоннарын сөптөөхтүк туһаннахха сир баайа дьоҥҥо туһалыан сөптөөҕүн ыйбыта..